Blog

Życie w chronicznym stresie

Stres dotyczy nas wszystkich, ale reakcja na niego jest kwestią indywidualną. Stres nie jest rozpatrywany jedynie w kontekście negatywnym, gdyż pojawia się nie tylko w sytuacjach ocenianych jako nieprzyjemne np. utrata pracy, ale i w momentach ważnych kojarzonych jako pozytywne takich jak ślub, czy narodziny dziecka. Od czego zależy stres?

   Reakcja na specyficzne bodźce zależy od cech indywidualnych oraz od społecznego i interpersonalnego kontekstu zdarzeń środowiskowych. Dla niektórych jednostek nieuchronny proces starzenia się jest silnym źródłem stresu a dla niektórych nie. To czy dany bodziec będzie źródłem stresu wg Lazarusa  zależy od oceny sytuacji i środków zaradczych, jakimi włada dana jednostka. Reakcja na stres może być modyfikowana i zależy od siły, intensywności działania stresora oraz częstości jego występowania, jak również od wspomnianych wyżej środków zaradczych, do których zaliczyć można możliwości finansowe, umiejętności, styl radzenia sobie ze stresem jak również opiekę lekarską, czy społeczną sieć oparcia. Jednakże reakcja na stres warunkowana jest w głównej mierze przez nasze cechy indywidualne takie jak: temperament, poczucie własnej wartości, efektywności, samoocenę, wrażliwość układu nerwowego, poziom zdrowia fizycznego i psychicznego. Stąd też człowiek w pewnym sensie może modyfikować reakcję na stres. Ważne jest, aby nabywać umiejętności niezbędne do nauki efektywnego stylu radzenia sobie ze stresem.

Podstawowe pojęcia

Często nie zdajemy sobie sprawy, czym tak naprawdę jest stres, a czym stresory wywołujące stres. Poniżej przedstawione są podstawowe pojęcia związane ze stresem.

Pojęcie stresu:

• Stresor – zdarzenie bodźcowe, które wymaga od organizmu jakiegoś rodzaju reakcji przystosowawczej.
• Stres – to zespół specyficznych i niespecyficznych (ogólnych) reakcji organizmu na zdarzenia bodźcowe, które zakłócają jego równowagę.
• Napięcie– reakcja organizmu na stresory zewnętrzne.

Wyróżniamy kilka źródeł stresu a do najważniejszych zaliczamy:

• środowisko naturalne – pogoda, pyłki, hałas, ruch i zanieczyszczenia,
• społeczne czynniki stresu – problemy finansowe, rozmowy kwalifikacyjne, nieporozumienia, wymagania, presja czasu, dyspozycyjność, nieporozumienia, rozłąka,
• fizjologiczne czynniki stresu – dojrzewanie, menopauza, choroba, proces starzenia się, dolegliwości, brak ćwiczeń, nieodpowiednie odżywianie,
• myśli- mózg interpretuje zmiany zachodzące w organizmie i decyduje jak zareagować,
• styl życia- dbanie o zdrowie, nałogi itp.

Fizjologiczne reakcje stresowe

Stres do pewnego momentu ma korzystny wpływ (nazywamy to eustresem). Człowiek mobilizuje swoje  siły, by jak najlepiej poradzić sobie z sytuacją ocenianą jako trudną.  Jednak po przekroczeniu progu optimum, gdy w pewnym sensie wykorzystuje znane mu możliwości działania, stres ma niekorzystny wpływ na funkcjonowanie organizmu (nazywamy to dystresem).

Podczas reakcji na stresor w organizmie ludzkim dochodzi do swoistego spektaklu chemicznego, którego reżyserem jest mózg. Mózg za pomocą układu nerwowego sygnalizuje różnym częściom organizmu, by uwolniły około 30 hormonów, potrzebnych w sytuacji alarmowej. Rośnie tętno, napięcie mięśniowe, ciśnienie krwi, przyśpiesza metabolizm, rozszerzają się źrenice, wyostrza się słuch. Człowiek jest gotowy do „walki bądź ucieczki”.

Hans Selye kanadyjski lekarz fizjopatolog i endokrynolog, na podstawie długoletnich badań wymienił trzy stadia reakcji na stres, które przedstawia poniższy schemat:

Aby lepiej zrozumieć stadia reakcji na stres, warto odwołać się do przykładów. Rozważmy przypadek kobiety w związku małżeńskim z mężczyzną z chorobą alkoholową. Na początku nałóg nie jest uciążliwy dla rodziny, jednakże z czasem jego skutki odczuwane są dla wszystkich. Pojawiają się awantury, zaczynają się trudności finansowe. Kiedy mąż nie wraca do domu z pracy o 16:00, jak powinien, inni domownicy w cichym oczekiwaniu na głowę rodziny doznają różnych reakcji  stresowych. Ich obawy są w pełni uzasadnione, gdyż mąż, ojciec za pewne wróci do domu pod wpływem alkoholu. Mózg w tym czasie wysyła sygnał do uwolnienia hormonów stresu między innymi adrenaliny. Powiększa się kora nadnerczy oraz układ limfatyczny. Z czasem wraz z rozwojem nałogu głowy rodziny u domowników pojawi się większa wrażliwość na specyficzny stresor, jakim jest nadużywanie alkoholu. Przeciążenie układu nerwowego i odpornościowego spowoduje zwiększoną podatność na różnego rodzaju choroby, np. na grypę. Zostało w ten sposób opisane pierwsze stadium reakcji na stres a mianowicie reakcji alarmowej.

W drugim stadium inaczej zwanej odporności dochodzi do pozornej stabilizacji. Pomimo nałogu męża, ojca rodzina musi radzić sobie z przeciwnościami losu. Kobieta zdaje sobie sprawę, że los jej rodziny w głównej mierze zależy od niej i zazwyczaj „bierze sprawy w swoje ręce”. W jej organizmie również zachodzą zmiany. Między innymi skurcza się kora nadnerczy, węzły limfatyczne powracają do normalnej wielkości, dochodzi do wstrzymania działania stresora. Stabilizacja jest tylko pozorna, gdyż w dalszym ciągu utrzymany jest wysoki poziom pobudzenia fizjologicznego.

Choroba alkoholowa męża nasila się a wraz z nią problemy rodziny, które z czasem stają się niemożliwe do zniesienia, odciska to swoje piętno na zdrowiu domowników. W trzecim stadium inaczej zwanym stadium wyczerpania, dochodzi do dysfunkcji zarówno układu nerwowego jak i odpornościowego. Powiększają się narządy limfatyczne,  wyczerpują się hormony przystosowawcze, czemu towarzyszą doznania afektywne tzn. nastroju i samopoczucia, do których zaliczyć można depresję.

Jak widać na powyższym przykładzie, długotrwały stres ma wpływ na nasze funkcjonowanie a jego działanie może powodować problemy zdrowotne. Do schorzeń i chorób związanych ze stresem zaliczmy: nadciśnienie tętnicze, wysoki poziom cholesterolu, choroby sercowo-naczyniowe, nadwagę i otyłość, zespół metaboliczny, cukrzycę typu 2, choroby układu oddechowego, alergie, niepłodność, migreny, depresję, choroby na tle lękowym, choroby skóry.

3. Style radzenia sobie ze stresem.

Sposobów radzenia sobie ze stresem jest tyle ilu ludzi. Jednakże  naukowcy wyodrębniają trzy style działania: skoncentrowane na problemie (na zadaniu), skoncentrowane na własnych emocjach, skoncentrowane na unikaniu.

• styl skoncentrowany na zadaniu- określa styl radzenia sobie ze stresem, w którym główny nacisk położony jest na zadanie lub planowanie rozwiązania problemu. W tym przypadku możemy mówić o samodzielnej lub przeprowadzonej z pomocą życzliwych osób analizie sytuacji, rozpoznania przyczyny problemu, szukaniu sposobów jego rozwiązania.
• styl skoncentrowany na emocjach- określa styl radzenia sobie ze stresem, który charakteryzuje się tendencją do koncentracji na sobie, własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak złość, poczucie winy, napięcie; Często w sytuacji stresowej pojawia się płacz (jako ujście dla poczucia żalu, bezradności), krzyk (jako wyrzucenie z siebie złości), wyładowanie nagromadzonej energii np. poprzez szybki spacer, tłumienie przykrych uczuć lekami uspokajającymi czy alkoholem. Działania skoncentrowane na emocjach pozwalają wyciszyć się, nabrać dystansu do sprawy. Jednakże lepiej, gdy są one wstępem do innych, bardziej racjonalnych działań, niż stałym stylem radzenia sobie ze stresem,
• styl skoncentrowany na unikaniu— określa styl radzenia sobie ze stresem, który charakteryzuje się tendencją do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania sytuacji stresowej np. poprzez angażowanie się w czynności zastępcze takie jak: czytanie książki, czynności porządkowe itp., lub poszukiwanie kontaktów towarzyskich np. telefon do przyjaciela, uczestnictwo w imprezach towarzyskich. Stosując strategię unikową, ogranicza się negatywne odczucia, ale też nie rozwiązuje się problemu.

Radzenie sobie ze stresem jest procesem, w którym człowiek przejawia całą serię zachowań. Działanie człowieka zmienia się w zależności do zaistniałych warunków i można w nim odnaleźć elementy każdego z trzech opisanych sposobów zachowania.

Pomimo to człowiek przejawia charakterystyczny styl radzenia sobie ze stresem, tzn. zespół specyficznych i względnie stałych zachowań w sytuacjach trudnych. Styl ten może ulegać modyfikacjom wraz z nabieraniem doświadczenia bądź zmieniać się w zależności od tego, z jakim problemem człowiek ma do czynienia. Jeśli w jakimś obszarze działania czuje się kompetentny, będzie stosować skuteczniejsze sposoby radzenia sobie, natomiast sytuacji, w której czuje się bezradny, raczej skoncentruje się na emocjach.

Piśmiennictwo

Zimbardo PG, Johnson RL, McCann V. Psychologia : kluczowe koncepcje. [T.] 5, Człowiek i jego środowisko, red. nauk. Maria Materska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015

Selye H. The stress of life. McGraw-Hill, New York 1956

Lazarus R.S., Folkman S. Stress, appraisal and coping. Springer-Verlag, New York, 1984